Το μνημόσυνο είναι ουσιαστικά μία τελετή μνήμης. Πρόκειται για μια πράξη συμβολική που απευθύνεται προς τον εκλιπόντα, αφορά όμως και ουσιαστικά τα οικεία και αγαπημένα του πρόσωπα.
Ένα μνημόσυνο μπορεί να είναι κάτι τόσο απλό όσο μια κατάθεση λουλουδιών στον τάφο ή μια συγκέντρωση της οικογένειας και των οικείων.
Φυσικά το μνημόσυνο μπορεί να έχει και πιο επίσημο ή θρησκευτικό χαρακτήρα.
Κατά την ορθοδοξία το μνημόσυνο αφορά στη δέηση που πραγματοποιείται προς ανάπαυση της ψυχής του θανόντος.
Το θρησκευτικό μνημόσυνο έχει δύο μορφές: το τρισάγιο επί τάφου ή την επιμνημόσυνη δέηση στην εκκλησία που ακολουθεί συνήθως τη λειτουργία του Σαββάτου ή της Κυριακής.
Το μνημόσυνο είναι έθιμο που κρατά από τους αρχαίους χρόνους. Στην αρχαία Ελλάδα πίστευαν πως με προσφορές και επικλήσεις μπορούσε να επιτευχθεί η συγχώρεση των αμαρτιών των νεκρών από τους Θεούς. Τα μνημόσυνα στην αρχαία Ελλάδα πραγματοποιούνταν την 3η, την 9η και την 30η ημέρα (τριακάς) από τον θάνατο καθώς και την ημέρα των γενεθλίων του θανόντος.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία τελεί μνημόσυνα υπέρ αναπαύσεως των κεκοιμημένων την 3η ημέρα από τον θάνατο (τριήμερα), την 9η ημέρα (εννιάμερα), την 40η (σαρακονθήμερα), στους 3 μήνες, στους 6 μήνες, στους 9 μήνες και στη συμπλήρωση του ενός έτους.
Μνημόσυνα επίσης πραγματοποιούνται τα Ψυχοσάββατα. Τα ψυχοσάββατα είναι τα Σάββατα πριν τις Κυριακές της Αποκριάς (και της Κρεατινής και της Τυρινής) , της Α΄ των Νηστειών της Μεγάλης Σαρακοστής και πριν από την Κυριακή της Πεντηκοστής.
Τα κόλλυβα και η σημασία τους
Στην Α’ επιστολή προς Κορινθίους ο Απόστολος Παύλος αναφέρει: «καὶ ὃ σπείρεις, οὐ τὸ σῶμα τὸ γενησόμενον σπείρεις, ἀλλὰ γυμνὸν κόκκον, εἰ τύχοι σίτου ἤ τινος τῶν λοιπῶν· […] οὕτω καὶ ἡ ἀνάστασις τῶν νεκρῶν, σπείρεται ἐν φθορᾷ, ἐγείρεται ἐν ἀφθαρσίᾳ»
Στην αρχαιότητα την τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων (γιορτή προς τιμήν του Διονύσου και του Ερμή) η οποία ήταν αφιερωμένη στις ψυχές των νεκρών παρασκευαζόταν η πανσπερμία – ένα μείγμα όσπριων και δημητριακών το οποίο προσέφεραν στον Ερμή, τον ψυχοπομπό.
Τα κόλλυβα ή κοινώς «στάρι» είναι βρασμένο σιτάρι σε στολισμένο δίσκο με την προσθήκη αμυγδάλων, ροδιού, μπαχαρικών, μαϊντανού, ξηρών καρπών, τρίμμα στραγαλιών, αλευριού ή φρυγανιάς, σταφίδας και ζάχαρης.